MIGAWO MAR AUCHIEL

MWACHE MOLOKORE JOLUO

MAGAMBO: Magambo wuod Tegi, Tegi wuod Suba, Suba wuod Girango, Girango wuod Kombe ma owadgi Ramogi maduong’. Tegi nonyuomo nyako miluongoni Mbija, Mbija en nyamin Konya ma wuod Ramogi Ajwang’.

Mbija nonyuolo wuoyi miluongoni Magambo. Ethuoloni Tegi noyudo odak e gweng’ masani iluongoni Karungu. Kane oyudo joka-Ramogi koro oidho milambo to lweny nobedo e kind Joka-Girango kod Joka-Ramogi. Kuom mano joka-Ramogi noloyo joka-Girango kendo ne giringo ma gidhi e gwenge mane okiewo gi Tanganyika kendo moko bende nodhi e gode masani waluongoni Kisii Highlands. Moko nochomo dho-wadh Mbita, Gwasi, Kasgunga kod gwenge mokiewo kod Wagasi.

Tegi to notuk gi joge modhi Tanganyika. Wuode miluongoni Magambo to nodhi odonjo dala nermare miluongoni Sakwa (mago jo-Sakwa modak Awendo). Kuom mano joka nergi nokawe odhi ogere machiegni gi jo-Abagusii (Kisii), but Kamagambo Teachers’ college, gweng’ Odhiambo Dawa. Kane jo wagunda odonjo to jogwengno nomako wach din matek ahinya mano ema omiyo ogwerore maloyo gwenge moko mokiewo kode.

 Koro Magambo en nyathi nyaguowa (okewo, nyathi migogo), en wuod Mbija ma nyar Ramogi Ajwang’. Kuom mano en jamwa (joka-Kombe) to min mare ema omiyo koro wachamo kode lemo. Onge kuma wanyalo tere en rembwa. Mano e gweng’ masani waluongoni Kamagambo. Dhoudi moloso Kamagambo sani gin; Ka-Nyamamba, Ka-Nyajuok, Wagesi (ma sani koro olokore ni Kangeso), Kabuoro, Ka-Nyadieto, Kongoma, Kongudi, Kodero Bara kod Ka-Mwango.

Nitiere dhoudi moko matindo ma thoth jokma odakie gin jodak kendo ginyuomore gi jo-Kamagambo. Ei Kodero Bara nitiere dhoudi abich. Odero Bara ne onyuolo yawuoyi abich. Wuoyi maduong’ ne iluongo ni Ngoje, Orony, Nyalele, Ogutu kod Damba. Damba en chogo kendo gitin ahinya ma koro thothgi luongore ni joka Orony to ok onego gibed kamano. Odero Bara en owadgi Abuoro matin. Kanyajuok ok gin jo-

Kamagambo, gin Karachuonyo. Nyajuok en nyathi nyamin Nyawanga. Mano ema omiyo Mig. Ogola Osongo ne luongo kambi ne ni akuot diri Nyawanga nikech Nyawanga ne en chi Nyamamba. Mano ema ochak sikul Kanyawanga. Joka-Nying’ombe bende sani nigi miruka margi giwegi gisenyuolore kendo gin dhano buora. miruka chon noriwgi gi joka-Kabuoro, Doot moro nitiere matin but sikul Nyarach ema pod luongore gi nying migogo ma nyar Ramogi Ajwang’; iluongogi ni joka-Mbija. Sani koro pingruok thoth ei Kamagambo ma ok gidwar winjo ni mago e weg piny. Kata telo moro amora midwaro mar piny ok ginyal yudo e yo mayot. Nimar akwede mantie ekindgi giwegi.

 Joka-Bar (gin jo-Kano, kata kamano Kano bende ok gichamre godo lemo nimar gin mwache bende, kata kamano gisedak e gweng’ achiel kuom thuolo mogwarore mi gi bedo kaka kanyakla mar jo-Kano) moko bende ochako odak ei gweng’no masani giromo loso lokeson margi giwegi, gidak e tie aora Nyandito kod Marera sikul.

Kamagambo onyuolo wagosni kod wakeyni madongo ahinya kaka; Mig. Oluoch wuon Munda, Orony Wuon Omolo, Charlie Ogalo wuon Mang’ong’o, Fred Mwango wuon Otho, Ezie wuon Dande, Otieno wuon Dande, Opiyo wuon Ogalo, Eddy wuon Mang’ong’o, Odondi wuon Omolo, Ang’ila Polycarp, Opiyo Midiang’a, Samson Ogalo, Pastor Ang’ienda, Odhiambo Omolo, Mikayi Turfena Achola Nyar Onguka, Wilkista Anyango nyar Nyambok, Rhoda Akinyi nyar Ong'iela,  kod ma moko. Yawuot Kamagambo thoth mak kwan kwanre modong’ to ema otimo newa, osepena kendo ochena kik chunyu chandre ka ok uneno nyingu malo kanyo.

BWAYI: Ne en Mganda, nodoko  jakwadh Podho, kendo noluwo bang’ Podho nyaka ochopo Kenya. Omiyo koro odoko ja-dalawa. Kata kamano ok onyal timo sawo/dolo moro amora maduong’ ei oganda joka-Ramogi ka. Sani koro ogero gweng’ miluongoni Kwabwayi oriwore gi Nyidoto dalagi jaduong’ Bondo Odongo wuod Agola ma bende ose puonjo joluo sigendni mathoth ahinya. Sani to joka-Bwayi odak kind Aora Chuodho gi Ndhiwa, gi goyo tong’ gi Karungu kichomo yo madhi Bondo Kosiemo.

 Kwabwayi onyuolo yawuoyi ma ratipo ahinya kaka; Okomo Wanda, Ogindo (chief), Josiah Owambo Ramogi nyakwar Akuku Ogwela “Danger” kod joma moko.

OYWA: Sani iluongeni Nyakach, gidak e kind Sondu gi Nyakwere, Miriu gi Nyando omiyo en gweng’ masani duong’ ahinya. Ogero dho udi mathoth ahinya. Kadok chien kane Podho nitie Lira inyalo paro kaka ne aseganonu ni Podho nopogore gi owadgi miluongoni Arua bang’ masira mane otimore Lira chande, nochomo yo nam Edward, Kaka ne en ja-lupo chieng’ moro achiel noyudo dhano ei mgondho mare, ng’ano nowuoyo kode, kendo okwaye ni koyie to mondo otere dala nowachoni; “Yie itera dala an dhano kik iring’a pi ng’ichne”. To nimar ne oonge gi nyinge nochakeni Oywa tiendeni ng’at moywa ei nam.

Bang’e Podho nokawe kaka wuode kendo nomiye dhako. Chiege iluongoni Nyakach. Wuod Oywa maduong’ iluongoni Aluo, bang’e nonyuol Bodho, Ndaria kod wuoyi machogo, mane onyuol achien. Yawuot Oywa duto gin Ang’wen. Kuom mano dhoot miluongoni Nyakach ok en jaluo bende ok en jamwa; en hond Nyasaye nikech onge ng’ama ong’eyo kuma ne oaye.

Sani to koro en achiel kodwa. Nimar gweth mane Podho owene, kendo ne onyiso joge ni mondo kik wite oko. Kaluwore gi hono mane otimore Lira chande omiyo timbe pod timore madongo dongo ahinya ei Nyakach.

Koro mogik daher mar leronu ni ogendni adekgi ( Kwabwayi, Kamagambo gi Nyakach) omakore kodwa masani onge kuma wanyalo terogie gin achiel kodwa. Nyakach onyuolo thuond luo kaka; Jaduong’ Agiso, Denis Akumu ja.K’Ogero, Onyango Midika, Pastor Dan Warria, Paul Orwa ja Ragen, Okuto Bala kod mamoko.

MIGAWO MAR ABIRIYO

OGANDA MASANI ODAK EI LUO KENDO WACHO DHOLUO

JOKA-KULA KOD JOKA-KIBOYI

Kula ogero Mufangano kod Rusinga, Kiboyi to ogero piny Gwasi. Kiboyi en wuod owadgi Kula. Kiboyi ne en ja ajiendeke nohero lweny kod timbe mag mibadhi. Wachore ni ne gin Waganda.

Kaka ne gichopo Kenya chalo kama; chieng’ moro achiel kane gin e galamoro (baraza) mar ruoth e piny Uganda to Kiboyi ne onego ruoth, kendo bang’ timo masirano to negiringo. Kula ne en jalupo en bende noringo kod ogandane duto. Ne giidho yie giduto. Bang’ ndalo mathoth ei nam ne gi gowo e chula miluongoni Mufangano.

Ne gidak kanyo kuom ndalo mogwarore ahinya, to chieng’ moro achiel kane Kiboyi odhi bayo to ne oneno ka iro dung’ loka milambo but gode masani waluongoni Kaksingri.

Nokawo yie mokiewo nyaka loka machielo kendo noyudo ka jaduong’ moro moti oyo mach; e dalano ne nitie nyako moro matin, matinde eka pong’. Jaduong’no niluongoni Wiga; Kiboyi notemo loso gi jaduong’no kuom wach nyare, nimar nodwaro loso keny. Jaduong’ Wiga jogene notho orumo modong’ mana gi nyako achiel kende.

Kiboyi nokwayo Wiga mondo omiye nyakono, kuom mano nosingore ni odhi omone nyamin mare; ma nyar Kula mane oyudo odong’ Mufangano. Kane osekelo ne Wiga nyamin mare to nodok kendo Kula nomiye dhiang’ motero e keny mar chiege. Bang’ mano Wiga nomiye nyako. To Wiga ne ok ochiwo gimoro e keny nimar jogene kod mwandune duto notho pep, modong’ nono.

Kiboyi nokawo dhakoni modhi ogerone dala e wi god Wagasi. Nonyuolo yawuoyi ariyo; Mwenda kod Kobia. Kobia onyuolo yawuoyi adek; Achuodho, Lisuria kod Dibuoro. Koro yawuot Kobia adek kod owadgi maduong’ miluongoni Mwenda ema ogero Gwasi.

Kuom mano dhoudi ang’wen mogero Gwasi gin; Mwenda, Achuodho, Lisuria kod Dibuoro. Omiyo Gwasi ok gin joluo kuom wach nyombo mane Kiboyi okendo godo nyar Wiga ema omiyo giwacho dholuo; kuom adiera gin Waganda. Wiga to wuod Suba, Suba wuod Girango, Girango wuod Kombe, Kombe owadgi Ramogi mano ekaka wariwore kodgi.

Chon gilala jo-Wagasi ne wacho dhok adek; dholuo, dho-Suba kod dho-Waganda. To sani kuom kend ma koro osebedo ekindgi gi joluo omiyo giwacho dholuo to ok gin joluo, dho-Waganda mane giwacho koro olal nono.

Sani ogandani onyuolore moloso distrikt masani iluongoni Suba. Kendo gitemo wachoni ok gin joluo; kuom mano sani nitiere kata mana e nyakalondo man e boma ma Kisumo setesen (KBC Radio station) ma lendo gi dho-Suba.

Opande bende gisetemo kwayo piny owacho mondo ondikne gi ni gin jo-Suba. Pinyno onyuolo yawuoyi machalo kaka okil Otieno K’Ajwang’, Felix Nyauchi, Olang’ Sana, Peter Nyakiamo, Tom Mboya kod Okuku mowadgi   (mak mana ni Mboya to ne ok ja pinyno en ja-Asembo) ne gin jodak ei Rusinga.

MIGAWO MAR ABORO

MWACHE MOLAL EI LUO

Kane Podho ochopo Kenya, ndalono noyudo ka ogendini moko ariyo nodak got (Geng’a) Ramogi; noyudo jo-Goma gi jo-Wareje sani to ji luongo gi ni Wanyejra. Jo-Wareje ne jodolo mane timo misango e wi got, jo-Goma to ne weg piny, sani to ogendini ariyogi wacho dholuo ma onge kaka inyalo pogogi kodwa. Joka-Dimo luongogi ni Ojwando; to mano ok nyinggi, Ojwando gi tiendgi gin: Waluonga, Karodi, Kowil, Waramba, Kanyibale, Wasira, Wahipi, Wasawa, Waleny, Wasenje, Wahaya, Nyiywer gi Waundha. Dhoudi gi duto olal ei Imbo Kadimo.

Jo-Mur ei Alego, Joka-Nyalaro ei Ugenya (dalagi  mosenindo Mathews Ogutu), Olunje ei Seme, kod jo-Girango modak ei Kano kaka Kabar, Sidho gi Wang’aya ( dalagi Luanda Magere, Kech Ka’Majwala gi Messiah Ondeto).

Kabar gin jo-Mur mane obiro odak ei Kano omiyo ok gin joluo. Sidho nyakwar Girango. Wang’aya gin joka-Wiga ma wuod Suba, Suba wuod Girango. Omiyo ogandago duto ok gin joluo to sani gidak ei Luo kendo giwacho dholuo. Gin mwache modak ei Luo. Kane ochopo ni jo-Kalenjin koro kedo gi joluo Luanda Magere ne kedo ni joluo nikech nodak ei pinygi to ok en jaluo gi tiende. Noriembo jo-Kalenjin mochopo but got Manyonge, kanyo ema lweny nochuoye chieng’ kuom hawi maber Luo noloyo jo-Kalenjin momako kama sani ogerie boma ma Kericho; Oricho ne en ja-Kadibo ei Kano.

Jo-Sidho moko notuk moriwore gi jo-Wanjare moko ema ogero gweng’ ma nyocha ase ganonu mokiewogi Oyugis miluongoni Muksero, kanyo bende jo-Kisero moko odakie. Sani giwacho dhok ariyo dholuo kod dho-Kisii         (gweng’ monyuolie minwa nyargi nera Mikayi Anna Aomo Nyar Ogita “Atiga Ny’Ochola”  nyakwar Nyauma).

Ka wadhi milambo bende wayudo joka- Nyameda ei Suna; bende gi dendore gi nying’ moro machal g’ayany ni “Joka-Abang’onye”, ok en ayany tiendeni dongruok mane owuok kuom dhako mane ok gi ng’eyo. Joka-Migundho bende odak ei Suna, kata kamano gin kod tim moro ma ok ber chuth; ng’enygi jokuo.

Dhoudi ariyogi ok nyuomre. Wat moriwogi en ma; higni machon ahinya kane Nyameda oromo gi Migundho e dho wadh Mirunda kane lweny osekeyogi, gia e chulni man ei nam Lolwe kaka Rusinga gi Mufangano.

Mokwongo ne ok giwach dhok achiel omiyo winjruok ne tek ahinya to bang’ ndalo manok ne gichako winjore dhok.

Chieng’ moro achiel Migundho nodhi lupo e dho wath kendo noromogi dhako moro kod nyathi ma nyako mapod tin, gi kanyono nokawogi kendo oterogi dala, kane ochopo to onyiso Nyameda ni, “omera kaw dhakoni, nyathini to abiro pidho kose bedo maduong’ to akawe obedo chiega, kendo en ema obiro gero pinya”

Bang’ mano Nyameda koro ne luongo Migundho ni ore (wuode). Kane nyako chande ose pong’ to nokawe moloke chiege, kendo noluongo Nyameda ni jaduongne, omiyo ok gi nyauomre. Bang’ ndalo mogwarore ne gi tuk kendo gi dhi e gwenge mopogore opogore, Nyameda nodhi ei jo-Wiga modak malo Suna but Nyarombo eyo moa Tagache kind Nyasoko, Bondo Nyironge kod Oria.

Migundho to olal ei Kanyamkago, gidak but wath Oria, Minyere, Agongo (but Sikul Rapogi) nyaka Awendo (dala gi Owuor Gari kod Gor Misiani), kata kamano tim mar kuo oluwo kothgi. Timni nowuok kuom nyathi mane okwalo kom min mare kane oyudo gituk; kendo nobiro gi komno, mano nochalo kaka kom hawi; omiyo kuo oluwo kothgi nyaka sani. Kata kamano gin kod hap telo nikech kom mane gikawo chande.Omiyo joka-Nyameda pok obedo gi jachung’ (jatelo) nyaka sani.

Nitie ogendini moko bende molal ei Luo mapok awachonu gin kaka; Kaguria, Waundha, Kamremba, Kakrao gi Wamiembe. Kaka gi dak ema; Kakremba odak Ogwedhi e kind Masaai gi Luo. Kakrao odak e kind Uriri gi Migori. Kaguria odak ei Kabuoch e kind Kogita gi Kamenya but Ogango nyaka aora Sare.

Waundha yande odak kama sani ogurie masin mar niang’ ma Awendo. Sani to gi kere moko odak malo Arambe (Harambee) moko bende odak e gwenge mokiewo gi Awendo, Ranen nyaka Yago. Wamiembe odak but Gogo Falls, aora Kuja.

Waondo gi Omenya gin joka Le (jo-Asembo) mane olal. Gem Asumbi nyinge en Opiyo mano wuod Kwenda mane oa loka obiro milambo. Wapondi bende odak but Asumbi gi Kochia, mago joka-Nyidoto mane odong’ e dho nam kane gi tuk, kendo ne gi pondo ei togo ma diek emane gi nyiedho, gin jo-Kagola

Mwache ma moko nodhi Tanzania, to joluo mokikore kodgi chalo kama; Mageta, Turi, Mot gi Gwa, mago e joluo gi tiende modak ei Tanganyika, to ma moko gin mwache kaka jodala gi Owino Misiani (jo-Kiseru) mago joka Kombe.

Okwongo tik tik ne gidak Simbi Nyaima ei Karachuonyo, to bang’ masira chande ne gi dar, kendo sani gin Tanzania. Wategi kod Wasweta mago joka Kombe ok gin joluo ngang’. Mano ekaka  mwache okikore  ei Luo. Bang’e abiro loso kuom joluo molokore mwache, omiyo som koda nyaka giko.

Jagoro kendo jarit od Twak; Mikayi Adhiambo Nyar Kochogo
Copyright © 2004 by [Joluo dot Kom]. All rights reserved.
Revised: 12 Aug 2004 00:32:33 +0200 .